تو هم عقد جُعاله بسته‌ای!

پدربزرگم کمی فکر کرد و گفت: "عقد جُعاله ... آره، زمانی که در بانک سامان کار می‌کردم چیزی داشتیم به اسم قرارداد جعاله بانکی". پرسیدم: "این قرارداد برای چه کاری بود؟" گفت: "با این قرارداد بانک سامان به یک سری از مشتریان واجد شرایط تسهیلات بانکی می‌داد تا بتوانند در گسترش امور تولیدی، تأسیسات، تأمین منابع مالی واحدهای تجاری، خدماتی و عمرانی از آن استفاده کنند". کمی فکر کردم و گفتم: "با این عقد جعاله‌ای که من گفتم فرق داره؟ گفت: "نه، از نظر تعریف و مفهوم شبیه به هم هستند. فقط زمینه استفاده‌اش ممکن است در هر جایی متفاوت باشد".
گفتم: " با یک مثال ساده که من هم متوجه شوم توضیح می‌دهید؟" پدربزرگم دوباره کمی فکر کرد و گفت: "آهان، خود تو هم از عقد جعاله قبلاً استفاده کردی". با تعجب گفتم: "من؟ کی؟ کجا؟"
خندید و گفت: "همان زمانی که لپ تاپت رو گم کرده بودی". وقتی نگاه سردرگم من را دید، ادامه داد: "زمانی که لپ تاپت را گم کرده بود و در به در دنبال راهی برای سریع تر پیدا شدنش بودی، تصمیم گرفتی برای یابنده یک پاداش تعیین کنی. اطلاعیه‌ای به در و دیوار دانشگاه زدی و اعلام کردی هر کسی لپ تاپت را پیدا کند و سالم به دستت برساند به او پاداش 300 هزار تومانی بدهی".
گفتم: "آره، یادم آمد. ولی این چه ربطی به عقد جعاله دارد؟"
پدربزرگم گفت: "خب، آن دانشجویی که لپ تاپت را پیدا کرده و به تو تحویل داده بود در ازای کاری که کرد طبق گفته خودت در اطلاعیه پاداش 300 هزار تومانی دریافت کرد. درست است؟"
گفتم: "بله".
پدربزرگم گفت: "خب. در حقیقت اتفاقی که بین تو و آن دانشجو رخ داد انعقاد عقد جُعاله بود".
بعد خودش ادامه داد: "جعاله یکی از عقود اسلامی است که به حقوق مدنی ما وارد شده است. طی این قرارداد شخصی (در مثال ما، خود تو) خودش را متعهد می‌کند که در قبال انجام عملی (که همان پیدا شدن لپ تاپت است) به شخص دیگر (یعنی همان دانشجو) دستمزد، اجرت یا پاداش معینی پرداخت کند.
حالا حقوق‌دان‌ها در زبان حقوقی خودشان به شخصی که متعهد به پرداخت وجه می‌شود جاعل و به طرف دوم قرارداد عامل می گویند. به مبلغی هم که پرداخت می شود جُعل گفته می شود.

انواع عقد جُعاله

جُعاله دو نوع دارد:
جُعاله عام: اگر بخواهم بر اساس همان مثال خودمان توضیح بدهم. تو پیشنهاد دادی هر کسی که لپ تاپت را پیدا کند پاداش را می‌گیرد. اینجا برای تو فرقی نمی‌کند چه کسی لپ‌تاپ را پیداکند. چون تنها چیزی که برایت اهمیت دارد رسیدن به نتیجه موردنظر است و اینکه چه کسی و چگونه این کار تو را به نتیجه مطلوبت برساند هیچ اهمیتی برایت ندارد. این حالت را جُعاله عام می گویند، چون مخاطبش هر کسی می‌تواند باشد.
جُعاله خاص: نوع دیگری از عقد جُعاله وجود دارد که در آن برای فرد جاعل مهم است چه کسی کار را انجام می دهد. به همین دلیل پروژه یا نیت‌اش را فقط با یک یا چند نفر معین مطرح می‌کند و هیچکس دیگری نمی‌تواند با انجام آن کار مبلغ تعیین شده را دریافت کند. مثلاً بانک سامان اعلام می‌کند هر کسی که بتواند زمین x را به یک زمین مناسب برای کشاورزی و دامپروری تبدیل کند به او مبلغ y تومان پرداخت می‌کند. در واقع در جُعاله خاص صرف انجام کار کفایت نمی‌کند. بلکه این که چه کسی عمل مورد نظر را انجام می دهد هم اهمیت پیدا می‌کند".

شروط عقد جُعاله

پرسیدم: "پس باید یک سری شرایط هم وجود داشته باشد که قرارداد را به عقد جُعاله تبدیل کند، درسته؟"
پدربزرگم جواب داد: "دقیقاً. جُعاله هم مثل هر عمل حقوقی دیگری شروط خودش را دارد. مثلاً در جُعاله عامل مهم‌ترین شرط این است که اولین کسی که عمل را انجام می دهد و نتیجه موردنظر را در اختیار جاعل قرار می دهد، باید پاداش را دریافت کند. نکته دیگر، در جُعاله الزامی نیست که روش انجام کار از همه جهات مشخص باشد. در همین مورد پیداشدن لپ تاپت، اینکه دقیقاً چه کاری می‌توان برای پیداکردن لپ‌تاپ انجام داد مشخص نیست. مورد دیگر در عقد جُعاله مشروع و منطقی بودنش است. یعنی، اگر شخص به انجام کاری متعهد شود که بر اساس قانون جرم محسوب می شود، عقد جُعاله باطل خواهد بود".
گفتم: "پدربزرگ توضیحاتت عالی بود. می‌شود برای قرارداد جُعاله بانکی هم توضیح بیشتری بدهی؟"
پدربزرگم گفت: "ببین گاهی اوقات در قرارداد جُعاله بانکی خود بانک سامان عامل است. یعنی بانک می‌پذیرد در بخش‌هایی مثل صنعت و معدن، کشاورزی، مسکن و ساختمان، بازرگانی و خدمات کار موضوع قرارداد را انجام دهد و در ازای آن مبلغی را دریافت کند. گاهی وقت‌ها بخشی از این مبلغ را تحت عنوان پیش پرداخت طبق قرارداد دریافت می کند.
اینکه حداکثر تسهیلاتی که در قالب عقد جُعاله ارائه می شود، مدت زمان تعیین‌شده برای انجام کار و نحوه تسویه مطالبات همگی در تعرفه‌های بانک سامان از قبل مشخص شده‌اند. مشخص است بانک سامان در صورتی عامل می‌شود که جُعل یا همان مبلغ تعیین شده علاوه بر پوشش هزینه‌های انجام کار سود معینی هم برایش به همراه داشته باشد".
پدربزرگم به چایی که مدتی قبل در مقابلم گذاشته بود اشاره کرد و گفت: "سرد شد!" در حالی که با خوشحالی چای‌ام را می‌نوشیدم دقیقاً می دانستم باید در کلاس چه چیزی بگویم.